Spektrometria masowa jest metodą badania substancji przy pomocy widma mas atomów i cząsteczek wchodzących w jej skład. Istota metody polega na tym, że zjonizowane atomy lub cząsteczki substancji są rozdzielane ze względu na wartość stosunku m/q (m-masa, q-ładunek jonu) i rejestrowane oddzielnie za pomocą spektrometru masowego. Z otrzymanego widma mas wyznacza się wartości mas oraz względną zawartość składników badanej substancji. Początkowo zadaniem spektrometrii masowej było badanie składu izotopowego pierwiastków oraz precyzyjne wyznaczanie mas atomów. Od pierwszych doświadczeń Thomsona w początkach XX w. spektrometria masowa uległa znacznym przemianom. Obecnie znalazła ona szerokie zastosowanie jako ogólna metoda analityczna, stosowana w fizyce doświadczalnej, chemii, biologii molekularnej, technice czy też w ochronie środowiska.
W spektrometrach masowych wykorzystuje się zależność trajektorii jonów od wartości natężenia stałych pól elektrycznych bądź magnetycznych (spektrometry statyczne) lub zależność czasu przelotu jonów od źródła do kolektora oraz zależność drgań jonów w zmiennych polach od ich masy (spektrometry dynamiczne).
Wiązka jonów, wytworzona w wyładowaniu elektrycznym w gazie, przechodzi przez pole elektryczne panujące między okładkami kondensatora oraz pole magnrtyczne, które jest zorientowane równolegle do pola elektrycznego. W płaszczyźnie obserwacji jony o tym samym ładunku i masie, ale różniące się prędkościami, są rozłożone wzdłuż paraboli, której wierzchołek znajduje się w punkcie, przez który przechodziłaby wiązka nie odchylona przez pola.
Zmiana współrzędnej y, spowodowana polem elektrycznym spełnia równanie na przyspieszenie:
Rozwiązaniem tego równania jest:
Jednorodne pole magnetyczne o indukcji B, które również jest skierowane wzdłuż osi y, powoduje odchylenie wiązki jonów w kierunku x. Cząstki, które dostają się w obszar tego pola zmuszane są do poruszania się po orbitach kołowych w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku pola. Ponieważ obszar pola magnetycznego jest ograniczony, cząstki naładowane zakreślają tylko wycinek orbity kołowej i dalej poruszają się po linii prostej. Z warunku równowagi siły Lorentza i siły odśrodkowej można wyznaczyć wartość odchylenia cząstki w kirunku osi x:
Z wyrażeń opisujących x i y otrzymujemy równanie toru cząstek:
Ulepszoną wersję spektrografu mas Thomsona zastosował w 1919 roku Aston, który zamiast równoległych względem siebie pól elektrycznych i magnetycznych zastosował pola wzajemnie prostopadłe. Pole elektryczne rozszczepia wiązkę jonów według stosunku m/e, ale także według różnych prędkości. Dobierając odpowiednie natężenia pól można spowodować aby pole magnetyczne kierowało wszystkie cząstki o różnych prędkościach do jednego określonego punktu w przestrzeni, pozostawiając jednocześnie rozdzielone wiązki cząstek o różnym e/m. Dzięki temu spektrograf posiada wyższą transmisję dla jonów dzięki czemu uzyskuje się większą zdolność rozdzielczą.
W analizatorach czasu przelotu (time-of-flight, TOF) wykorzystana jest zależność czasu przelotu jonów od ich stosunku masy do ładunku. Przypuśćmy, że jony po wyjściu ze źródła są przyspieszane w polu elektrycznym za pomocą różnicy potencjałów Us i po przebyciu drogi d docierają do detektora. Czas przelotu dla jonu o masie m i całkowitym ładunku q=ze, będzie wynosił
.
Rozdzielczość masowa spektrometru zdefiniowana jest jako wartość największej masy, przy której możliwe jest rozdzielenie jonów różniących się o masę jednostkową:
Rozdzielczość spektrometru TOF zależy od szeregu czynników jak:
1) niedokładność ogniskowania wynikająca ze skończonej (niezerowej) szerokości obszaru, w którym są formowane jony,
2) poszerzenie szerokości pakietu jonów z powodu rozrzutu kątów trajektorii jonów,
3) odchylenie od prostopadłości źródła jonów w stosunku do osi spektrometru,
4) efektywna głębokość płytki detektora kanałowego,
5) efekt niejednakowych prędkości początkowych jonów wychodzących ze źródła,
6) niedoskonale prostokątny kształt sygnału wyzwalającego jony w źródle,
7) poszerzenie impulsu prądu w przedwzmacniaczu,
8) wpływ resztkowych pól elektrycznych w obszarze siatek,
9) wpływ ładunku przestrzennego wytworzonego przez ładunki jonów,
10) czas trwania impulsu jonizacyjnego.
Schemat liniowego (jednosegmentowego) spektrometru typu czasu przelotu (TOF). 1 - źródło jonów, 2 - pakiet jonów w pobliżu źródła, 3 - kanałowy detektor elektronów wtórnych
Jednym z zasadniczych problemów w prawidłowym określeniu masy w spektrometrach czasu przelotu jest właściwe określenie sygnału startu. W niektórych układach stosuje się detektor startu w postaci cienkiego detektora trasmisyjnego; jon przechodząc przez ten detektor, traci w nim pewną małą część energii. Detektor ten daje sygnał startu do pomiaru czasu przelotu, natomiast drugi podobny detektor daje sygnał stopu. Wadą tej metody jest to, że dla cząstek ciężkich lub lekkich o niskiej energii wielokrotne rozpraszanie w pierwszym detektorze powoduje na ogół znaczne zmniejszenie liczby cząstek docierających do detektora stopu. Metoda fotojonizacji, korzystająca z krótkotrwałych impulsów światła pozwala, teoretycznie, na zmniejszenie niedokładności w określeniu sygnału startu; praktycznie problem przenosi się na określenie momentu "strzału" laserowego.
Schemat spektrometru TOF-Reflektron z Instytutu Fizyki PAP w Słupsku.
Ulepszoną wersją spektrometru masowego działającego na zasadzie pomiaru czasu przelotu jest spektrometr TOF-Reflektron, skonstruowany na Politechnice Gdańskiej i używany w PAP w Słupsku. Istotnym usprawnieniem jest tu zastosowanie układu elektrod hamujących oraz zawracających jony w stronę detektora umieszczonego w pobliżu źródła jonów. Dzięki temu wszystkie zalety TOF-u są zachowane, a ponadto dzięki przedłużeniu długości dryfu znacznie zwiększona jest zdolność rozdzielcza spektrometru. Oprócz tego, dzięki zastosowaniu odbijającego pola elektrycznego jony, które mogą różnić się początkowymi energiami przy wyjściu ze źródła jonów ale mające ten sam stosunek m/q, dotrą do detektora w tym samym czasie. Dzieje się tak dlatego, że szybsze jony wnikną głębiej w obszar hamującego pola elektrycznego i mimo że po odbiciu dalej będą miały większą energię kinetyczną od wolniejszych jonów, to jednak wydłuży się ich całkowita droga, jaką muszą przebyć aby dotrzeć do detektora. Tak więc przy odpowiednim dobraniu wartości pól elektrycznych czas przelotu jonów o tym samym m/q lecz o innych prędkościach początkowych będzie ten sam.
Spektrometr TOF (Instytut Fizyki PAP w Słupsku)
W kwadrupolowym spektrometrze masowym zbudowanym przez Paula i współpracowników w 1953 roku separację masową osiąga się jedynie z użyciem pola elektrycznego. Kwadrupolowy analizator masowy składa się z czterech długich elektrod hiperbolicznych lub walcowych (więcej przeczytasz tutaj)
Kwadrupolowy spetrometr masowy (Instytut Fizyki PAP w Słupsku)
