DAWKI I JEDNOSTKI PROMIENIOWANIA

Dawka jest miarą energii przekazanej przez promieniowanie jednostce masy absorbenta (pochłaniacza). W zależności od sposobu, w jaki będziemy ten przekaz energii opisywać wyróżniamy kilka rodzajów dawek.

Dawka ekspozycyjna (X) jest miarą jonizacji masy powietrza w warunkach znormalizowanych. Ponieważ jonizacja polega na wytwarzaniu ładunków elektrycznych, jednostką tego rodzaju dawki będzie kulomb na kilogram [C/kg]. Określenie tej dawki pozwala na przewidywanie dawki pochłoniętej przy znanych warunkach napromieniowania i ocenę narażenia. Pojęcie dawki ekspozycyjnej odnosi się tylko do promieniowania X i gamma.

Dawka pochłonięta (D) jest miarą energii przekazanej przez promieniowanie jednostce masy. Jednostką jest Gy (grej).

Ponieważ poszczególne rodzaje promieniowania różnią się gęstością jonizacji na swej drodze w pochłaniaczu, przy czym gęstość jonizacji zależna jest od tzw. liniowego przekazu energii (LET od ang. Linear Energy Transfer), dlatego też wywierają odmienny  skutek w odniesieniu do napromieniowanych przez nie tkanek. Dla ułatwienia porównywania tych skutków wprowadzono pojęcie względnej skuteczności biologicznej (RBE od ang. Relative Biological Effectivness), będącej miarą skuteczności jakiegoś promieniowania w porównaniu ze skutecznością standardowych promieni X o energii 250 keV, dla których przyjęto arbitralnie wartość RBE=1. Wartość RBE otrzymuje się dzieląc dawkę promieniowania odniesienia, wywołującą określony efekt biologiczny (np. śmierć 50% komórek), przez dawkę innego promieniowania, wywołującą taki sam efekt. Wartość RBE w dużym stopniu zależy od rodzaju tkanki, od mierzonego efektu biologicznego oraz od wielkości stosowanych dawek. Współczynnik RBE definiuje się więc dla określonego rodzaju promieniowania o danej energii, działającego na konkretny układ w dobrze określonych warunkach.

W tej sytuacji zdecydowano, iż współczynnik ten będzie służył badaniom radiobiologicznym, natomiast w ochronie radiologicznej wprowadzono prostszy parametr, tzw. współczynnik jakości promieniowania (QF od ang. Quality Factor), który obecnie występuje jako wagowy współczynnik promieniowania  (wR).

Tabela przedstawia wartości wagowego czynnika promieniowania:

rodzaj i zakres energii promieniowania wR
 fotony, elektrony i miony wszystkich energii 1
neutrony <10keV lub >20MeV
protony >2MeV
5
neutrony 10-100keV lub >2-20MeV 10
neutrony 100keV-2MeV, cząstki alfa, ciężkie jony, fragmenty rozszczepienia wszystkich energii 20

W oparciu o wartość współczynnika RBE i wielkość dawki pochłoniętej wyznacza się wartość dawki równoważnej (H) będącej miarą działania promieniowania na organizmy żywe.

 H = W · D

 gdzie współczynnik W równy jest RBE lub wR w zależności od celu, któremu ma służyć obliczany równoważnik dawki.

 Jednostką równoważnika dawki jest siwert.

Aby uwzględnić różnice w reakcji tkanek na promieniowanie i ich odmienność w pochłanianiu różnych rodzajów promieniowania wprowadzono czynniki wagowe wT  i pojęcie dawki efektywnej, która ponadto musi uwzględniać dawkę równoważną. Jeśli całe ciało zostaje napromieniowane dawką jednostkową czynniki wT mówią, jaki ułamek całości dawki stał się udziałem poszczególnej tkanki.

Rysunek pokazuje wartości współczynników wT (mnożonych przez 100) dla poszczególnych organów ciała ludzkiego.

W obliczaniu dawki efektywnej dla jednego narządu i jednego rodzaju promieniowania posługujemy się wzorem 

E = D · wR · wT .

 Tak więc np. dla wywołanej cząstkami alfa dawki 10 mGy pochłoniętej w skórze dawka efektywna jest obliczana następująco:  E = 10 · 20 · 0,01 = 2 mSv. W bardziej złożonych sytuacjach obliczenia wymagają większej finezji.

 Pod hasłem warunki napromieniowania rozumiemy przede wszystkim:

  1. moc dawki
  2. sposób frakcjonowania dawki
  3. masę napromienianych tkanek
  4. napromienianie narządów krytycznych
  5. natlenowanie tkanek

WRAŻLIWOŚĆ NA PROMIENIOWANIE

Osobnicza wrażliwość na promieniowanie u przedstawicieli tego samego gatunku jest dość zróżnicowana, a zmienia się również u pojedynczych osobników np. z wiekiem i odpowiednio do stanu ogólnego osoby napromienianej.

 Również wrażliwość gatunkowa jest bardzo zróżnicowana. Jest prawidłowością, że przedstawiciele niższych  grup taksonomicznych,  są bardziej odporni.

Rysunek: Średnie śmiertelne dawki dla różnych grup taksonomicznych

Dla opisu odporności na promieniowanie badanych populacji wprowadza się pojęcie dawki śmiertelnej (LD od ang. lethal dose lub zamiennie DL  od łac. dosis letalis). Wszystkie odmiany tej dawki zakładają jednorazowe napromieniowanie w krótkim czasie (do kilku godzin) całego ciała oraz brak pomocy medycznej po napromieniowaniu. Najbardziej przydatną dla porównań jest średnia dawka śmiertelna.